Op 29 oktober kunt u diverse uitvoeringen beluisteren van de Goldberg Vartiaties van Bach in De Oosterpoort Groningen. Kijk op de site www.de-oosterpoort.nl

In de film God Rot Turnbridge Wells strijden Händel en Scarlatti op het klavecimbel om de eer wie het beste kan improviseren op een gegeven thema. De variaties rollen uit de toetsen, het zweet spat onder de pruiken vandaan en Händel denkt aan het eind dat hij heeft gewonnen. Winst in zo’n wedstrijd spekte de portemonnee en gaf de componist even rust voor een volgende opdracht. In dienst van kerk of een vermogende vorst verdienden de componisten hun brood met het componeren van muziek voor de liturgie, een bruiloft aan het hof of gewoon een partijtje voor de eveneens welgestelde buren. De film is gebaseerd op een waar gebeurd verhaal, een wedstrijd tussen virtuozen waar de hovelingen van smulden en waarbij ze gul inzetten op hun gedoodverfde winnaar. Niet alleen zulk soort wedstrijden waren in zwang, componisten werd ook gevraagd variaties te componeren ‘ter lering en de vermaak’ van vorsten of andere welgestelden die bijvoorbeeld ’s nachts de slaap niet konden vatten en nog geen Radio 2 ter beschikking hadden met een programma als ‘Nooit meer slapen’. Zo componeerde Bach zijn Variaties voor de Graaf von Keyserlingk en speelde de veertienjarige Goldberg zijn vingers blauw tot diep in de nacht in de hoop dat zijn heer de slaap zou vatten. Passie, vreugde, blijdschap, melancholie, verdriet, eenzaamheid; Bach verkende de grenzen en had voor iedere emotie een bijpassende variatie. Het werk spreekt nog steeds tot de verbeelding. Voor Glenn Gould leek het de Bijbel, Gustav Leonhardt zette het drie keer op cd en jonge virtuozen als klavecinist Mahan Esfahani proberen hun eigen stempel te drukken op de dertig variaties; op piano, accordeon of via nieuwe technologische middelen. Overdaad schaadt of verdiept. Bach verveelt nooit, zeggen sommigen. Een kleine zoektocht op internet leert dat er talloze opnames zijn van het werk dat omstreeks 1740 is geschreven. Schrijvers als Anna Enquist en Bert Natter zijn geïnspireerd door het werk maar voor mij is het het meest fascinerend dat de muziek een rol speelt in de film Silence of the Lambs uit 1991 van regisseur Jonathan Demme, een genre waarvan ik huiver en waardoor ik het nachtslot op de voordeur extra controleer voordat ik ga slapen. Maar Bach is voor iedereen, dat blijkt maar weer.

Sommige componisten worden wereldberoemd door één werk of slechts één thema. De ‘Moldau’ van Smetena, Vivaldi’s ‘Vier Jaargetijden’, de ‘Bolero’ van Ravel. André Rieu is een kei in het vertolken en vinden van dit soort thema’s en hij krijgt het Vrijthof in Maastricht er mee vol. Niks mis mee; Rieu brengt klassieke muziek bij mensen die er anders niet mee in aanraking zouden komen en het publiek heeft een prachtige avond.
Voor de betreffende componist is het echter een ander verhaal. Want wist u dat Smetena diverse opera’s scheef, werken voor harmonieorkest en talloze composities voor orkest, geïnspireerd door Tsjechische volksmuziek? En Vivaldi schreef heus meer vioolconcerten dan alleen de bekende vier, om over Ravel maar te zwijgen.
Max Bruch (1838-1920) leed onder dit fenomeen. Zijn Vioolconcert werd een hit, later gevolgd door het ‘Kol Nidrei’ voor cello en orkest. Hier moest hij het tot zijn grote verdriet mee doen. Als een van de prominentste componisten uit de 19e eeuw schreef hij talloze werken, vol weelderige melodieën die echter in de schaduw bleven van zijn tijdgenoot Brahms over wie hij zei "Over vijftig jaar zal hij (Brahms) opduiken als een der grootste componisten aller tijden terwijl men mij hooguit zal herinneren als componist van het vioolconcert in g."
Hij zag het goed. Bruchs vioolconcert behoort nog steeds tot de top tien van de Vioolconcerten en iedere zichzelf respecterende cellist heeft zijn ‘Kol Nidrei’ op het repertoire. Was hij al gefrustreerd over dit feit, het ergste is hem bespaard. Hitler bestempelde ‘Kol Nidrei’ als ‘entartete muziek’. De protestante Bruch was gegrepen door de schoonheid van de Joodse melodie van dit gebed die zijn inspiratiebron was voor dit werk. Onder het bewind van Hitler verdween deze muziek daarom van het podium, samen met andere (wel) Joodse componisten als Mendelssohn, Mahler, Weill.
Muziek is goed of slecht geschreven, van hoge of van lage kwaliteit. Dat heeft niets te maken met ras, geloof of huidskleur van de componist. ‘Kol Nidrei’ is van verbluffende kwaliteit en pakt de luisteraar vanaf de eerste noot, zeker als het gespeeld wordt door de legendarische cellist Mischa Maisky. Hitler zag het fout, maar dat wisten we al en Bruch kan tevreden zijn dat zijn werk nog steeds wordt gespeeld.

In 1824 werd geschiedenis geschreven. Op 7 mei klonk voor het eerst Beethovens Negende Symfonie in het Kärntnertortheater in Wenen, met de stokdove Beethoven naast de dirigent op de bok voor het koor en orkest waar hij zelf geen noot meer van hoorde. Het was zijn laatste symfonie en geïnspireerd door een gedicht van Schiller voegde hij in het laatste deel een koor en solisten toe, daar waar hij in de voorafgaande delen het publiek had verrast op ingewikkelde fuga’s, bulderende pauken en een hemels Adagio. Hoe durfde hij! Wars van conventies schudde hij het publiek door elkaar als een hond die tot de orde geroepen moest worden, aldus Maarten ’t Hart in zijn boek ‘Mozart en de anderen’.
Was het zijn doofheid die hem dreef tot deze keuze? Zijn frustraties over zijn slechte gezondheid, de opmerkingen van zijn concurrenten dat er niets meer uit zijn vingers kon komen, of was het zijn diepe behoefte aan vrijheid, gelijkheid en broederschap, ingegeven door het Nationalisme dat hoogtij vierde in het Wenen van toen? Al in 1793 wilde hij de tekst van Schiller op muziek zetten, als een rechtgeaarde puber, maar het kwam er niet van. ‘Alle Menschen werden Brüder’, deze strofe uit het gedicht ‘An die Freude’ zorgde voor de bekendheid tot aan vandaag, was zijn inspiratiebron, meer dan tweehonderd jaar geleden geschreven door een dichter die in zijn jonge jaren schreef in het geniep, voorbestemd voor het leger waar geen plaats was voor schoonheid.
Op youtube staat een filmpje met dirigent Leonard Bernstein uit de jaren 80 waarin hij een toelichting geeft op de betekenis van het werk in relatie tot de geschiedenis. Bernstein filosofeert over data van veldslagen en oorlogen, vanaf het Oude Testament tot en met de Dertigjarige Oorlog, de Vietnam Oorlog, de aanslagen in Belfast en de vervolging van andersdenkenden en rassendiscrimatie over de hele wereld. Zijn associaties brengen hem naar zijn geboortejaar 1918, het jaar waarin de Eerste Wereldoorlog eindigde. Vrede, broederschap, nooit meer oorlog, wie gelooft er nog in na de opsomming van al deze ellende waarbij de wapenfeiten van de afgelopen tijd niet eens worden benoemd? Na zijn sombere levensbeschouwing keert Bernstein terug naar Beethoven, naar zijn innerlijke strijd, zijn drang naar vrede, zijn zoektocht naar spiritualiteit en vreugde. Beethoven bereikte het in al zijn werken en als wij luisteren naar zijn muziek zullen wij het horen, worden we misschien een beter mens. Aldus Bernstein.
‘Alle mensen verbroederen’. Schiller en Beethoven hebben hun best gedaan, nu is het verder aan ons.

6 februari in De Oosterpoort, met Collegium Vocale Gent en Orchestre de Champs Elysees olv Ph. Herreweghe

Bijna vakantie en de feestdagen, na een aantal geweldige concerten afgelopen najaar! Vrije dagen voor bezinning en drukke dagen ivm mijn voorbereidingen van de vervolgcursus over de drie belangrijkste componisten uit de klassieke periode: Haydn, Mozart en Beethoven. Aan de hand van videofragmenten zoals deze neem ik u mee in de wereld van de symfonie, de sonate, het strijkkwartet, de soloconcerten en de koorwerken. Ik geniet van de voorbereidingen en leer weer allerlei nieuwe details. En wat een geweldige documentaires zijn er toch te vinden op youtube! Met beelden uit het slot Esterhazy waar Haydn jarenlang werkte met het eerste echte symfonieorkest dat er bestond. Geniet van de Kerst en Oud en Nieuw en bekijk tussendoor vast een fragment. Wie weet bent u geïnspireerd voor mijn cursus vanaf dinsdag 31 januari in De Oosterpoort. Drie dinsdagavonden vanaf 19.30 uur

Johann Sebastian Bach, de keizer binnen de klassieke muziek, de componist die leefde van 1685 tot 1750, de King wiens muziek nog steeds wordt gespeeld en op geen enkele lijst van klassieke muziekliefhebbers ontbreekt. We kennen zijn muziek, we neuriën bekende aria’s, maar wat weten we nu eigenlijk echt van hem en de wijze waarop zijn muziek werd gespeeld, nog nat van de inkt? Muziek die veelal meer dan tweehonderdvijftig jaar geleden werd gecomponeerd, voor de musici van toen, voor de instrumenten van toen, voor het publiek dat vooral bestond uit kerkgangers of leden van het hof. John Eliot Gardiner neemt je mee in deze film en zijn passie is onuitwisbaar. Neem de cantate, een compositie voor koor, solist en instrumentaal ensemble, in de kerk gebaseerd op de eredienst. Gardiner kent ze allemaal.
Een groot deel van zijn leven werkte Bach in dienst van de kerk. In Arnstadt, in Mühlhausen maar voornamelijk in Leipzig, waar hij als cantor werkte met het koor van de Thomaskirche, een jongenskoor dat een groot deel van zijn cantates, die hij voor iedere zondag componeerde, in première bracht. Het was hard werken en in zijn meest productieve periode schreef Bach honderd cantates binnen twee jaar. Over hoe ze werden uitgevoerd is vrijwel niets bekend, alleen dat de ensembles klein waren, er alleen jongens en mannen zongen en waar nodig improviseerden de musici er lustig op los. Bach dirigeerde zelf, gaf aanwijzingen maar noteerde daar niets van in zijn partituren. In de loop van de jaren werden de ensembles steeds groter, ontwikkelden de instrumenten zich waardoor ze steeds luider klonken en werden de jongenssopranen vervangen door vrouwenstemmen, totdat in de jaren 60 van de vorige eeuw sommige musici zich afvroegen of dit wel de juiste interpretatie was van wat Bach had bedoeld. Musici als Harnoncourt, Leonhardt en Brüggen doken in bibliotheken, lazen oude bronnen, speelden op kopieën van oude instrumenten en de zogenaamde ‘authentieke’ uitvoeringspraktijk was geboren. Zo had Bach het bedoeld, met kleine orkesten, violen met darmsnaren bespannen ipv metalen snaren, aanpassingen waardoor de muziek weer fris klonk in hun oren, vaak met hogere tempi gespeeld en een warmere klank dan op de moderne instrumenten. Hadden ze gelijk? De clavecinist Mahan Esfahani is er duidelijk over: “Er zijn een miljoen mogelijkheden om muziek te spelen, je kunt duizend jaar lang interpreteren wat een componist in een enkele dag schreef.”
Juist dat is het fascinerende van muziek. Bach kan op orgel, klavecimbel, piano of synthesizer. Zijn muziek blijft overeind, tot vandaag de dag.